مدیریت حوزه آب و انتقال آن در ایران

ایران بر اساس منابع آب به 6 حوزه اصلی تقسیم می شود. این حوزه ها به ترتیب عبارتند از: حوزه خزر در شمال، حوزه خلیج فارس و دریای عمان در غرب، حوزه دریاچه ارومیه در شمال غرب، حوزه مرکزی در مرکز، حوزه رودخانه هامون در شرق و حوزه سرخس در شمال شرق.

علاوه بر اینکه منابع آب در ایران بطور مساوی تقسیم نشده است، گسترش شهرها در نتیجه مهاجرت و تحولات در بخش کشاورزی و صنعت، مشکلاتی در زمینه آب شرب و سایر آبهای مصرفی ببار آورده است. همچنین بعلت عدم توازن در میزان بارش در نقاط مختلف و توزیع جمعیت، مقدار آب سرانه حوزه ها متفاوت است.

در مطالعات ملی وسیع آب در سال 1994 ، با مد نظر قرار دادن جمعیت آن دوره، منبع آب شرب سرانه 2000 مترمکعب در سال محاسبه شده بود. این رقم برای سال 2005 میلادی 1000 مترمکعب اعلام شده بود. مقدار آب شرب سرانه حوزه ها به ترتیب عبارتند از: حوزه خزر 2265 مترمکعب، حوزه ارومیه 1430 مترمکعب، حوزه خلیج فارس – دریای عمان 4545 مترمکعب، حوزه مرکزی 1190 مترمکعب، حوزه رودخانه هامون 1465 مترمکعب و حوزه سرخس 870 مترمکعب.

چاره ای که مدیران محلی و ملی آب در ایران برای حل مشکل آب اندیشیده اند، مدیریت سنتی منابع آب و انتقال آب از مناطق آب و هوایی معتدل به مناطق آب و هوایی خشک و نیمه خشک می باشد. پروژه های انتقال آب در ایران، در کاهش مشکل آب مفید واقع می شود. سه شرط، لزوم طرح روش های انتقال آب را برجسته می کند.

این شرایط عبارتند از:

1- محدود سازی دسترسی به منابع آب در سایه شرایط هیدرولوژیک منطقه ای،

2- عدم تامین مطالبات مراکز منطقه ای توسط منابع محلی و عدم حمایت از گسترش شهرنشینی در نتیجه این رویکرد،

3- لزوم بهبود شرایط تامین آب منطقه ای بعلت کاهش و آلودگی منابع آب.

همانگونه که در بالا نیز اشاره شد، عدم توازن وضعیت آب میان حوزه ها، موجب انتخاب روش انتقال آب مورد نیاز میان حوزه ها شده است. در سالهای 2003-1989 در چارچوب طرح توسعه 5 ساله، آب حوزه های خزر و خلیج فارس – دریای عمان با خطوطی که ساخته شده و در شرف ساخت است، به حوزه مرکزی انتقال داده می شود. در دوره اول با 200 کیلومتر خط لوله 600 میلیون مترمکعب، در دوره دوم با 400 کیلومتر خط لوله 1200 میلیون مترمکعب و در دوره سوم با 400 کیلومتر خط لوله 1800 میلیون مترمکعب آب انتقال داده شده است.

رودخانه های کارون و دز در پروژه انتقال آب میان حوزه ها جایگاه مهمی دارند. کارون که بزرگترین رودخانه ایران است، در نزدیک خلیج فارس به ازروند رود ملحق می‌شود. رودخانه دز نیز دومین رودخانه بزرگ ایران است. آبهای این دو رودخانه از طریق کانال ها و تونل ها به حوزه پایینی زاینده رود واقع در مرکز ایران که تراکم جمعیت زیاد بوده و منطقه صنعتی می باشد، منتقل شده و در سد چند منظوره زاینده رود که در سال 1970 احداث شده است، جمع آوری می شود.
هر چند انتقال آب به حوزه مرکزی شامل استان های اصفهان، یزد، کرمان، مرکز و قم که مشکل کمبود آب بشدت محسوس است، بطور پیوسته انجام نمی شود، ولی تا حدودی مشکل را حل می کند. سایر پروژه های انتقال آب عبارتند از: پروژه کانال کشی مازندران و پروژه انتقال آب میان حوزه های زاهدان.

ایران با انعقاد قرارداد انتقال آب با تاجیکستان، سعی دارد تا حدودی مشکل آب را حل کند. بعلاوه درصدد انتقال آب بیشتری از رود کارون به حوزه مرکزی که از لحاظ مناطق مسکونی متراکم می‌باشد، برآمده است.

ایران در ارزیابی های خود اعلام می کند این پروژه ها توازن حوزه منبع (دهنده) را مختل نمی کند، مقدار آب انتقال داده شده بسیار کم است و تاثیری بر پروژه های آتی حوزه منبع ندارد. بعلاوه از لحاظ زیست محیطی نتایج منفی ببار نیاورده و بافت اجتماعی اقتصادی منطقه را تحت تاثیر قرار نمی دهد.

این پروژه ها که مخصوصاً جهت تامین نیاز آب شرب و حل مشکل کمبود آب به مورد اجرا گذاشته شده اند، بعلت تغییر شرایط اقلیمی و افزایش جمعیت، در تامین نیاز آب شهرها و مواد غذایی جمعیت رو به رشد، کفایت نخواهند کرد. ایران که در نتیجه مطالعات، پیش بینی می کند حتی با اقدامات انجام شده، مشکل کمبود آب بیش از پیش افزایش خواهد یافت، با افغانستان و تاجیکستان شورای آب تشکیل داده است. هر چند در چارچوب این شورا مقدار و منبع آب مشخص نشده است، ولی قراردادی جهت انتقال آب از تاجیکستان به امضا رسیده است.