بیابان‌زائی یک واقعیت و بیابان‌زدایی یک آرمان است. روز به روز بر بیابان‌های جهان افزوده میشود بطوری که این عارضه نامیمون حیات یک‌پنجم جمعیت جهان را در معرض دگرگونی قرار داده است. براساس گزارش سازمان ملل متحد خسارات مالی ناشی از گسترش بیابان‌ها سالانه 42 میلیارد دلار است و هم‌اکنون صدها میلیون انسان را در معرض خطر مرگ بر اثر گرسنگی قرار داده است. بخش عمده‌ای از مناطق در معرض خطر، در خط کمربندی پرفشار حاره‌ای قرار دارد که قسمت عمده‌ای از ایران را نیز در برمی‌گیرد. کاهش شدید بارندگی به ویژه در دهه 1370 خورشیدی به شدت زیست‌بوم‌های منطقه را مورد آسیب قرار داده و در دوره‌های خشکسالی بعدی نیز انتظار آسیب‌های جدی‌تر می‌رود. استفاده غیراصولی از منابع آب، چرای بیش از حد دام و عدم شناخت راههای شناخت، راههای حفاظت از خاک جزء عوامل انسانی در گسترش بیابان‌ها در منطقه میباشد. بنابر گزارش سازمان ملل 135 میلیون نفر در حال حاضر در تهدید گسترش بیابان و در معرض مهاجرت اجباری از خانه خود هستند و این مهاجرت‌ها ترکیب جمعیتی بسیاری از نقاط جهان را به هم ریخته است. رشد شتابان جمعیت و نیاز روزافزون به آب از یک طرف و محدودیت منابع آب از سوی دیگر، مسئولین ذیربط را برآن داشته که راه‌‍‌حل‌های سازه‌ای از قبیل احداث سد، بند، ایستگاه پمپاژ، تغذیه مصنوعی و ... را مورد توجه قرار دهند. اجرای این طرح‌ها که به نام طرحهای زودبازده معروفند در مناطقی که به علت شرایط اقلیمی، زمین‌شناسی، توپوگرافی و بخصوص نداشتن استعدادهای بزرگ آبی امکان اجرای طرحهای بزرگ نیست، می‌توانند تا حدود قابل قبولی نیازهای آبی منطقه را تأمین کنند و به عنوان مکمل طرحهای بزرگ بخشی از نیازهای آبی کشور را برطرف کنند.
در شرایط محدودیت منابع مالی، اتخاذ سیاستهای مناسب برای استفاده از طرحهای زودبازده منابع آب می‌تواند هدف‌های مورد نظر توسعه بخصوص در زمینه‌های کشاورزی را تأمین کند و این امر اهمیت توجه به طرحهای زودبازده را بیش از پیش نمایان می‌کند. مطالعه، طراحی، اجرا و نظارت طرحهای کوچک آب برعهده دفتر طرحهای زودبازده آب در شرکت مدیریت منابع آب کشور است که به منظور آشنایی هرچه بیشتر با فعالیت‌ها و هدف‌های این دفتر به سراغ مهندس سید اصغر تهرانی مدیر کل دفتر طرحهای زودبازده رفتیم که حاصل این گفت و شنود در پی می‌آید. ● آقای تهرانی، لطفاً درخصوص تاریخچه طرحهای زودبازده آب در ایران توضیح دهید. - در کشور ما قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به دلایل متعددی از جمله تک‌محصولی‌بودن اقتصاد کشور، واردات ارزان‌قیمت محصولات کشاورزی، عدم احساس نیاز به استقلال و خودکفایی اقتصادی در بخش کشاورزی و ایجاد وابستگی کشور به تکنولوژی خارجی و همچنین جمعیت کم طرحهای کوچک آب به طور قابل توجهی مطالعه و اجراء نشده و فعالیتهای بخش آب منحصر به مطالعه و اجرای سدهای مخزنی و شبکه‌های آبیاری و زهکشی بزرگ بوده است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بموازات مطالعه و اجرای طرحهای بزرگ تأمین و انتقال و توزیع آب، مطالعه و اجراء طرحهای کوچک آب توسط ارگانهای ذیربط شروع شد و تا شروع برنامه اول توسط وزارت‌خانه‌های نیرو، کشاورزی، جهاد سازندگی ادامه یافت و از شروع برنامه اول فعالیتهای وزارت جهادسازندگی در این زمینه متوقف و وزارت نیرو بعنوان متولی آب کشور تعیین شد و طرحهای کوچک تحت عنوان طرحهای استانی توسط شرکتهای آب منطقه‌ای،( ادارات کل امور آب استانها) و سازمانهای کشاورزی در مناطق مختلف مطالعه و اجراء شده است. ● هدف‌ها و ویژگی‌های خاص طرحهای زودبازده چیست؟ - قابل اجرا بودن در اغلب نقاط کشور، برگشت سریع سرمایه، مطالعه و اجرای کوتاه‌مدت به دلیل عدم پیچیدگی، امکان تأمین مالی از منابع متعدد و بهره‌برداری سریع از طرح، تحقق عدالت اجتماعی، جلوگیری از مهاجرت، اشتغال‌زایی در محدوده طرح و نگهداری آسان مضاف برآنکه به علت گستردگی و تعدد طرحهای کوچک در اقصی نقاط کشور سبب جلوگیری از تمرکز منابع مالی و نیروی کار انسانی در نقاط مختلف و فعالیتهای کشاورزی و عمرانی را در سراسر کشور امکان‌پذیر ساخته و به این وسیله به کاهش مهاجرت به شهرها و کنترل جمعیت کمک می‌کند. ● لطفاً درخصوص ارتباط بین طرحهای زودبازده و طرحهای بزرگ آبی کشور توضیح دهید؟ طرحهای زودبازده به عنوان مکمل طرحهای بزرگ می‌توانند بخشی از نیازهای آبی کشور را تأمین کنند و باعث تأمین نیاز کوتاه‌مدت مصرف‌کنندگان شده و درنتیجه طرحهای بزرگ، حساسیت کمتری نسبت به تأثیر مسائل غیرفنی، طراحی و اجرا خواهند شد. همچنین این طرح‌ها در امر جلوگیری از جاری‌شدن سیل تأثیر قابل توجهی دارند و مانع رسوبگذاری در مخازن سدهای بزرگ می‌شوند. ● به نظر شما لزوم توسعه طرحهای زودبازده در ایران چیست؟ - در حال حاضر بهترین استراتژی در تعیین سیاستهای عمرانی، اجرای طرحهای کوچک و زودبازده و چندمنظوره است زیرا باید توجه داشت در کشور ما رودخانه‌های پر‌آب و دائمی زیادی که بتوان در اجرای طرحهای توسعه منابع آب در مناطق مختلف صرفاً به آنها تکیه کرد وجود ندارد. درنتیجه برای ایجاد توسعه در این بخش باید از استعدادهای کوچک آبی بهره جست. به موازات این فاکتورها و محاسن، اجرای طرحهای کوچک بعنوان طرح های پیش گیری از بحران در شرایط خاص این امکان را می‌دهد که بخش قابل توجهی از نیازهای کشور در کوتاه‌مدت تأمین‌شده تا عرضه و تقاضای کالاهای تولیدی و وارداتی دچار نامتعادلی نشود. دولت که اولویت‌های مصارف آب را تعیین و طرحهای آبی را از نظر مالی تأمین می‌کند می‌تواند مسأله مشارکت مردمی را به عنوان محور اصلی سیاستهای سرمایه‌‌گذاری و تصمیم‌گیری خود قرار داده تا به این نگرش جامه عمل بپوشاند، بدلیل اینکه طرحهای متکی به مردم محلی بهتر می‌تواند نیازهای آنها را مد نظر داشته و آنها را در کوشش‌های عمرانی سهیم نماید و این مشارکت پیش شرط توسعه پایدار است. تجارب و شواهد نشان می‌دهد طرحهای کوچک عمرانی در زمره اقتصادی‌ترین و از نظر مسائل زیست‌محیطی سالم‌ترین گزینه‌ها است و نباید در مجموعه تدابیر مربوطه به منابع آب جزئی و کم‌اهمیت تلقی شود. ●نقش تشکیل دفتر طرحهای زودبازده در روند اجرای این طرح‌ها چگونه است؟ - پیش از تشکیل این دفتر حدود 50 طرح مطالعاتی و 50 پروژه اجرایی داشتیم در حالی که در سال جاری (1383) حدود 800 پروژه در دست داریم. که شامل: 201 پروژه مطالعاتی و 569 طرح اجرایی است و در مجموع 800 میلیون متر مکعب آب را تأمین خواهد کرد. ●آیا ارگان دیگری شما را در اجرای طرحهای زودبازده همراهی می‌کنند؟ - بله، طرحهای زودبازده توسط سه دستگاه وزارت نیرو، معاونت آب و خاک جهاد کشاورزی و سازمان جنگل‌ها و مراتع انجام میشود که در مجموع 1500 پروژه توسط این سه دستگاه در سال جرای، انجام میشود. ●استقبال مردم از این طرح‌ها چگونه است؟ - در سال 1382، 4000 نامه در ارتباط با فعالیتهای وزارت نیرو به امور مجلس رسیده بود که 10% آن مربوط به بخش آب و فاضلاب، 20 % مربوط به بخش برق 70% باقی‌مانده مربوط به بخش آب بوده است که 35 درصد از این 70 درصد و به عبارتی نیمی از آنها مربوط به درخواست نمایندگان برای احداث طرحهای کوچک بوده است چرا که این طرح‌ها با هزینه کم قادرند امنیت شغلی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی منطقه را به ارمغان بیاورند و کمک کنند تا طرحهای بزرگ با امنیت و آرامش بیشتری انجام شوند. ● آیا برنامه خاصی برای جبران بیلان منفی آب‌های زیرزمینی دارید؟ - ما مجازیم در حدود 54 میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی را برداشت کنیم. در حالی که برداشت کنونی ما 60 تا 65 میلیارد متر مکعب است و این بدان معنی است که ما بیش از ظرفیت‌مان برداشت می‌کنیم و بیلان منفی بسیار بالایی در سطح دنیا داریم و شاید بتوان گفت ایران از این نظر در دنیا اول است. به منظور جبران این بیلان منفی اقدام به اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی کرده‌ایم که در حال حاضر 68 پروژه با هدف تأمین 295 میلیون متر مکعب در دست اجرا است.
● آیا از طرحهای کوچک زودبازده می‌توان انرژی برق استحصال کرد؟ بله، زیرا برای تولید برق یا به حجم زیاد آب احتیاج داریم و یا ارتفاع زیاد که در طرحهای کوچک به دلیل اینکه معمولاً حجم آب کم است از ارتفاع استفاده می‌کنیم و نیروگاه‌های برق آبی کوچک احداث شده است و به راحتی می‌توانند برق مناطق اطراف خود را تأمین کنند. ● لطفاً در خصوص عملکرد سال 1382 دفتر طرحهای زودبازده توضیح دهید. - احداث 4 سد مخزنی، 24 بند انحرافی، 24 ایستگاه پمپاژ، 10 مورد ساخت دهانه و ایجا آب‌گیر، احداث یک استخر کشاورزی و 18 کانال کوچک، 21 آب‌بندان و 16 مورد تغذیه مصنوعی همچنین 80 مورد مرمت و بازسازی و عملیات تکمیلی پروژه‌ها و امور مهندسی رودخانه و لایروبی آنها در سال 1382 انجام‌شده و 49 پروژه مطالعاتی در همین سال به اتمام رسیده است. در مجموع تعداد 246 پروژه اجرایی و مطالعاتی در سال 82 خاتمه یافته که اثربخشی آنها شامل استحصال آب به میزان 186 میلیون متر مکعب، 29 میلیون متر مکعب آب قابل تغذیه، و 685 هکتار اراضی تحت پوشش شبکه‌ها و کانال‌های کوچک بوده است. آیا برنامه خاصی به منظور تداوم این فعالیت‌ها و اهداف در سال 1383 داشته‌اید؟ - بله، در سال 1383 ، 800 پروژه مطالعاتی و اجرایی از محل اعتبارات استانی و اعتبارات بند الف تبصره 18 به منظور تأمین 800 میلیون متر مکعب آب در دست اجرا داریم همچنین 68 پروژه تغذیه مصنوعی به اعتبار 156 میلیارد ریال و با هدف تأمین 295 میلیون متر مکعب آب قابل تغذیه در دست اجرا است.
